Тағдыр оның маңдайына жаңа сапа және ілгерішіл мазмұндағы қазақ ұлт-азаттық қозғалысының жетекшісі болу міндетін жазған екен. Осы ретте мынадай бір жағдайды еске алмасқа әддіміз жоқ. Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан 1866 жылы Балқашқа құятын Тоқырауын өзенінің бойында өмірге келді. Соның алдында ғана, яғни 1865 жылдың көктемінде Балқаштың оңтүстік шығыс іргесінде Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов дүниеден озды. Оның ең соңғы жазған ғылыми еңбегі «Сот реформасы туралы жазбалар» деп аталады. Сыни ұстаным тұрғысынан жазылған бұл еңбегінде ол «христиан және отырықшы орыс тұрғындары үшін даярланған өзгерістік шаралар» «менің Отанымда» сол күйінде енгізілетін болса, онда одан «ешқандай да жағымды нәтиже болмақ емес» деген тұжырымға келеді. Бұл ұлы ғалымның империя құрамындағы елінің ендігі жағдайына араша түсуі ғана емес, сонымен бірге сезіктене қарауы да еді.
Өмірге Шоқанның ізін ала келген Әлихан Нұрмұхамедұлы 1867-1868 жылдардағы орыс әкімшілігі енгізген басқару жүйесі жағдайында ер жетіп, есейді де, ресейлік реформалық шаралардың түбінде қазақ елін біржола жоюмен аяқталатынына көз жеткізіп, жаңа сапа және мазмұндағы қазақ ұлт-азаттық қозғалысын бастау ісін қолға алды. Оқыған білімді азаматтары саусақпен санарлық сол тұстағы қазақ қоғамы жағдайында бұл өте ауыр іс болатын. Оның бұл бастаған ісін замандас серігі Ахаң кезінде: Қырағы, қия жазбас сұңқарым-ай! Қажымас қашық жолға тұлпарым-ай! Үйілген өлексені өрге сүйреп, Шығармақ қыр басына іңкәрім-ай! – деген өлең жолдары арқылы бағамдаған еді. Шоқан Шыңғысұлы сияқты, Әлихан Нұрмұхамедұлы үшін де ресейлік билікке қатысты негізгі іргелі мәселе өкіметтің қазақ қоғамында жүргізген реформалық шаралары мен басқару жүйесінің ішкі мазмұны еді.
Түптеп келгенде, ұлттың тағдырын шешетін осы екі фактор-тын. Сондықтан, Әлихан Бөкейханның көзқарастық ұстанымы мен әрекеті өзінен бұрынғы қазақ ойшылдары мен саяси қайраткерлері (К.Қасымұлы, И.Тайманұлы ж.б.) қызметінің жаңа тарихи жағдайдағы жалғасы болатын. Осы ретте Ә.Бөкейхан мен оның серіктерінің көзқарас ұстанымындағы мынадай ерекшеліктерді бөліп атаған жөн. Шоқанның өмірі мен қызметі орыс билігінің қазақ қоғамына терең бойлап еніп келе жатқан мезгіліне тұс келсе, Әлихан Нұрмұхамедұлының кемеліне келген шағы патшалық басқару жүйесінің дағдарыстық кезеңіне енуімен сипатталады.
Егер Шоқанның ғұмыры ерте қиылмағанда қазақ қоғамының жағдайына байланысты Ә.Бөкейхан жасаған тұжырымға, сөзсіз, ол дағы келетін еді. Шоқанның замандас жақын досы Г.Потаниннің Алаш қозғалысының басшыларымен пікірлес қана емес, ұлт мәселесінде олармен бір ұстанымда болуы осы пікірге негіз бола алады. Сонымен, Әлихан Нұрмұхамедұлы, ол бастаған буын ұстанымындағы бүгінгі қазақ қоғамы үшін ең басты құндылық деп нені айтамыз? Басқаша айтқанда, бүгінгі қазақ Алаш деп езіле еске алғанда оның санасында не тұрады? Ол, әрине, алаштық зиялылардың қазақ қоғамына байланысты реформаторлық ұстанымы, қазақ қоғамында заман сұранысына лайық түбегейлі өзгерістер жүргізу әрекеті еді.
Яғни, ХХ ғасырдың басындағы алаштық, ұлттық зиялылар буыны ұлт тарихындағы алғашқы реформаторлар буыны болатын. ХІХ және ХХ ғасырларда қазақ қоғамын реформалауға (модернизация) байланысты өзара қарсы келген екі ұстанымды көреміз. Бірі қазақ қоғамына байланысты Ресей билеушілерінің көзқарасын білдіруші М.М. Сперанский мен П.А. Столыпин ұстанымындағы реформалар. Бұл бағыттағы көздеген мақсат қазақ елі мен жерінің барлық мүмкіндіктері мен ресурстарын өз мүддесіне жарату, осы жолда қазақ халқын орыстандыру арқылы өзіне сіңіріп алу болды.
Ресей реформаторлары қазақ мемлекеттілігін түп-тамырымен жоюды, мемлекетшілдік идеясын қазақ санасынан біржола ысырып тастауды, қазақ жерін біржола орыс билігінде қалдыруды көздеді. И.Сталин өкіметі тұсында бұл саясат өзінің шарықтау шегіне жетті. Әлихан Бөкейхан бастаған алғашқы ұлттық зиялылар буыны ресейлік отарлау саясатына шектеу қою, қазақ жерінің бүтіндігін, қазақ ұлтының бірегейлігін сақтау, осы мақсатта ұлттық мемлекеттілікті жаңғырту жолын ұсынып білім мен ғылымға сүйеніп аталған мүдделерге қол жеткізу үшін бел байлап, білек түрініп күреске шықты.
Әлихан Бөкейханға Алла тағалам екі бірдей қасиетті, яғни білім мен мінезді молынан берген тұлға еді. Патшалық билік тұсында-ақ ол бүкіл қазақ жұрты мойындаған саяси қайраткер дәрежесіне көтерілді. Оның халық арасындағы беделін байқаған замандас ағасы Бақытжан Қаратаев Оралдан жазған хатында (30.ІХ.1910 ж): «Сүйікті Әлихан! ...Қазақта ауызбірлік жоқ, бет-бетімен кеткен, оқығандары болса өз жұртын қадір тұтқанымен, бас қосып пайдалы іс бітіруге құлықсыз, бір-бірінің қызметіне қызғанышпен қарайды, яғни олар да өзара алауыз. Қазақ арасы дүйім елдің ықыласы мен сеніміне ие оқыған азаматқа тапшы. Тек сен ғана, халықтың ықыласына бөленген. Тек сенің ғана ел үшін қызмет жасадым деп айтуға хақың бар», – деп жазды.
Сонымен, қоғам өмірін реформалауға байланысты Әлихан Нұрмұхамедұлы жасаған тұжырымдарға қысқаша тоқталып өтейік.
1-ден, Ә.Бөкейханның дәлелді атап көрсеткеніндей «жердің көп-аздығына қарамай, жердің һауасына қарай адам баласы мал баққан, ия егін салған... Қазақ жері мал кіндігі, мұнда бұрын қандай жұрт жүрсе мал баққан. Жерінің ерекшелігіне қарай бейімделіп, мал өсіруді негізгі кәсібіне айналдырған жұрт жалғыз қазақ емес. Австралиядағы ағылшын жұрты, Швейцария елі де осы тиімді мал шаруашылығымен айналысып отыр». Әлекеңнің пікірінше, мал басын асылдандырып, тиімді мал шаруашылығына көшу қазаққа да жат емес.
2-ден, Ә.Бөкейхан алдымен патшалық биліктің, кейінірек кеңестік биліктің қазақ елін ешқандай да даярлықсыз тез арада отырықшы тұрмысқа аудару жобасына үзілді-кесілді қарсы шықты. Ең алдымен, деп жазды ол, қазақ «өз жерін құнттап ұстап» оның асты-үсті байлығын өз кәдесіне жарата білуді үйренуге тиіс. Олай болмаған күнде ол жердің берекесі қолынан іс келетін шебердің қанжығасында кетеді. «Өз жеріне өзі қызмет қылмай, іске жаратпай, жер закон арқылы менікі» дегендік «атадан қалған көп қазынаны басқан жаман бала сипатында емес пе? Бұл ақымақ сорлы қайда баратыны кәрі-жасқа мағлұм емес пе?». Әлихан Бөкейхан сол мезгілде-ақ қазақ жерінің кең және бай екенін, бұл жағдайлардың елдің игілігіне жағымды әсер ететінін жақсы түсінген.
Сонымен бірге, ол болашақта әрбір ұлттың байлығы жерінің кеңдігі және қазба берекесінің молдығымен өлшенбейтінін, ертең-ақ білім мен озық технологияға ие жұрттың алға шығатынын анық байқаған. Ол «жүйріктік – ақылда, ұсталық – жаһидшілікте» дейді. «Мал бағып, малының артынан еріп көшкен қазақ сияқты халық байлық, қазына мал кіндігінде деп біледі. Қазынаға қуат беретін адам ақылы, адам қолы, адам жаһиты екенін білмейді». Әлекеңнің түсінігінде тек заман сұранысына лайық өзгеру жолында тұрған халық қана ертеңіне сенімді.
Өкінішке қарай, қайраткердің бұл пікіріне екі билік те көңіл аударған жоқ. Кез келген теориялық ұстанымдардың дұрыс немесе қате екендігінің жалғыз өлшемі – практика. Әлихан Бөкейхан мен оның серіктерінің саяси күресінің қазақ мүддесінен алшақ емесін көп ұзамай-ақ советтік шындықтың өзі-ақ көрсетіп берді. И.Сталин орнатқан диктатуралық режімнің жүргізген реформалық шараларының нәтижесінде қазақ халқы бұрын-соңды болмаған ашаршылықты басынан кешірді, өзінің жартысына жуық бөлігінен айырылды. Сталиндік билік қазақтың ұлттық интеллигенциясы мен саяси басқарушы тобына, сондай-ақ дін қызметкерлеріне қарсы перманентті жазалау шараларын жүргізіп, алғашқы және келесі буын саяси элитаны, ықпалды дін адамдарын әлеуметтік және саяси күш ретінде жойды.
Қорыта айтқанда, Ресей империясы көлемінде большевиктер партиясы орнатқан диктатуралық билік жүйесі сырттан таңылған социалистік идеяның ресейлік нұсқасы қазақ халқы үшін қисапсыз мол азап әкелді. Бізді бүгін Әлихан Нұрмұхамедұлы бастаған зиялылар буынының көздеген мақсатына неге жете алмады деген сауал мазалайды. Бұл сауалға жауапты мынадай екі жағдайдан іздеген жөн. Біріншіден, ащы болса да тарихи шындықты мойындауға тура келеді, алаштық буын күрес алаңына шыққанда соңындағы елі оны қолдауға дәрменсіз еді. Ұйымдық тұрғыдан да, материалдық тұрғыдан да қазақ халқы өзінің бастаушы тобына көмек көрсетуге даяр болмай шықты.
Екіншіден, шамамен 2008 жылдың басында Біріккен Ұлттар Ұйымы АҚШ-тың қарсылығына қарамастан жергілікті халықтардың құқы туралы декларация қабылдады. Құрамында рекордтық сандағы жергілікті халықтары бар Ресей бұл декларацияға дауыс беруден бас тартты. Алаш неге жеңіліс тапты деген сауалға, міне, осы Ресей үкіметінің ұстанымынан жауап алуға болады. Үшіншіден, барлық елде ұлт зиялылары – ұлттың белгілі бір тарихи кезеңіндегі мақсат-мүддесін анықтаушы әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда, біз алаштық қайраткерлердің тәжірибесіне тереңірек үңіліп, оны талдаудан өткізуге тиістіміз. Оның күшті жақтарымен бірге, әлсіз қырларын да ой елегінен өткізу қажеттілік болып табылады.
Советтік тарихнамада Ә. Бөкейхан бастаған алаштық зиялылар қазақ қоғамындағы таптық жіктелуді мойындамады, ал шын мәнінде қазақ байлары мен буржуазиясының мүддесін жақтады деген пікір қалыптасқан. Мұндай тұжырым, әрине, шындықтан мүлдем алыс-тын. Алаш зиялылары, олардың, әсіресе, бастаушы тобы байлар табынан шыққандарға жатпайды, сондай-ақ байлар ұстанымынан алыс тұрған тұлғалар болатын. Ұлт зиялыларының мақсатты қызметін қазақ байлары немесе қазақ буржуазиясы қаржыландырды деп тұжырым жасауға ешқандай да фактілік негіз жоқ. «Қазақ» газеті басым түрде оны жазып алушылардың қаржысы арқылы жарық көрді.
Ұлт-азаттық қозғалысты қаржыландыру ісін қолға алған қазақ буржуазиясы болған емес. Ондай таптың қалыптасуына негіз болатындай қазақ қоғамында экономикалық алғышарттар да қалыптаса қойған жоқ-тын. Осы арада мынадай жағдайға да көңіл аударған жөн. Азаттық қозғалыс басшыларының қызметі қазақ қоғамы тарапынан, оның ауқатты бөлігі тарапынан толық түсіністік тапты деген тұжырымға келсек, тым асыра айтқандық болар еді. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ қоғамы бір ауыздан ортақ мүдде төңірегіне ұйысып, шешуші сәтте жұдырықтай жұмылып қайрат-жігер көрсете алатындай деңгейде емес-тін. Аз ғана ұлт зиялыларының қызметін де көре алмай, күндегендер де жетіп артылатын.
Сол сияқты, советтік тарихнаманың азамат соғысы жылдары алаштық зиялылар, Алашорда ресейлік кадеттер партиясымен, немесе ақ гвардияшылармен, немесе атты казактарымен одақтасып кетті, сол арқылы өзінің билеуші таптар ұстанымына жақындығын көрсетті деген тұжырымы да ешқандай негізі жоқ байлам болатын. Алаш зиялыларының көздегені кіммен болса да одаққа келіп, түпкі мақсаты – ұлттың еркін даму мүмкіндігіне қол жеткізу болды. 20-30-шы жылдардағы сот процестерінің барысында алашордалықтар осы қазақ қоғамындағы таптық жіктелуге байланысты да өз пікірлерін ашық білдірген.
Мәселен, Е.Омаров 1927 жылы 20 қазанда тергеу кезінде берген жауабында «Алашорда, оның қатарында мен де бармын, қазақ халқының таптық жіктелуіне қарсы болды. Қазақ халқының басым бөлігі байлардың толық ықпалында, соған байланысты оның байлармен күреске шығуы мүмкін емес деп санады. Кедей байдың ықпалында, байдың қанауында деп дәлелдеу мүмкін емес. Кедей өз байын жарылқаушысы санады.
Алашордаға қазақ халқын кедей және бай деп бөлу тиімді де емес-тін, өйткені кедейлер қоғамның басым бөлігі болғандықтан оларды өзіне қарсы қойып алуы мүмкін еді. Алашорда болса алдына жалпы қазақ ұлтын азат ету міндетін қойды». Қорыта айтқанда, Совет өкіметі мен Алашорда арасындағы бітіспес қайшылық осы таптық жіктелу мәселесінде ашық та анық көрініс тапты, Совет үкіметіне әсіресе, бастапқы кезеңде қазақ сияқты халықты таптық негізде жіктеу, бөліп-жару империяның тұтастығын сақтаудың басты құралдарының біріне айналды.
Өз ретінде Алашорда ұлттық және мемлекеттік еркіндікке ұлттың саяси тұтастығы мен бірлігі арқылы ғана жетуге болады, ал азаттық үшін күрес кезеңінде ұлтқа таптық негізде жіктелу өзін-өзі жеңіліс жолына шығарумен тең деген ұстанымда болды. Советтік тарихнаманың алдында бір-ақ міндет тұрды. Ол советтік биліктің ғана заңды, әрі жергілікті халық үшін тиімді билік жүйесі екендігін жан-жақты негіздеу болды. Ал советтік және басқа өздерін бүкілресейлік билік орындары ретінде жария еткен құрылымдардың қазақ қоғамына байланысты құқықтық негізінің әлсіздігіне назар аударылмады.
Шын мәнінде бұл құрылымдар қалыптасу әдістері мен саяси-құқықтық негізі тұрғысынан сырттан, империялық өктемдік арқылы белгілеген басқару органдары болатын. Олардың құқықтық өкілдігін анықтау және белгілеу ісіне жергілікті халықтың ешқандай қатысы болған емес. Революциялық өзгерістер жағдайында қазақ қоғамы үшін Уақытша өкімет пен Совет өкіметінен басқа жақын тұрған және түсінікті билік орны, әрине, Алашорда үкіметі болатын. Сондай-ақ, Алашорда үкіметі қалай болғанда да ұлт тарихының күрделі кезеңінде қазақ жерінің барлық өңірінен 80-нен астам арнайы шақырылған ұлт өкілдері тарапынан жабық сайлау арқылы сайланған, яғни қазақ қоғамы үшін легитимді билік еді. Кезінде кеңестік тарихнама 1917 жылы 5-13 желтоқсан күндері Орынбор қаласында болып өткен жалпықазақ съезін «қоғамның жоғарғы бай феодалдарының және халық мүддесіне қарсы «Алаш» партиясының өкілдері» жиыны ретінде атап, ал съездің Алаш автономиясы мен Алашорда үкіметін құру туралы шешімін ешқандай негізсіз, контрреволюциялық әрекет есебінде бағалады. Мұндай тұжырым, әрине, тарихи ақиқатты бұрмалаушылықтардың бірі-тін. Осы ретте желтоқсандағы жалпықазақ съезіне қатынасқан өкілдерге байланысты мынадай жағдайға көңіл аударған парыз деп білеміз.
Бүкіл Ресей империясын шарлаған берекесіздік жағдайында Ә.Бөкейхан бастаған топтың бұл съезді ұйымдастыру әрекеті зор жауапкершілікті өз мойындарына алған нағыз отаншылдық ұстанымның үлгісі еді. Аға ұрпақтың бұл қызметін кейінгі буындар осы тұрғыдан қабылдағаны жөн. Құрамында Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Сағындық Досжанұлы және Елдес Омарұлы бар топ «Қазақ» газеті арқылы қазақ және қырғыз халықтарына арнайы үндеу жолдап, елде қалыптасқан саяси жағдайды талқылау мақсатында өткізілмек жалпықазақ съезіне ел ішіндегі осы мәселеге ықыласты тұлғаларға шақыру жолдады. Арнайы шақыру ел ішіндегі беделді және белгілі деген адамдарға жіберілді, сондай-ақ оған қатынасуға ынталы кісілерге де ешқандай шектеу қойылған жоқ.
Менің түсінігімде, бүгін Әлихан Нұрмұхамедұлы мақтауға, мадақтауға мұқтаж емес. Әлекең көзінің тірісінде-ақ елінен мақтау, мадақ естіген. Ұлттың санаулы жақсылары мен үлкендері оның сөзіне құлақ асқан, жастары сеніп, соңына ерген. Олар, әрине, көп емес-тін, дегенмен бар-тын. Барлық ұлылардың рухындай, Әлекеңнің рухы біз үшін ояу, оның ойын бір-ақ нәрсе мазалайды, ол – қазақ аталатын елінің бүгіні мен ертеңі, болашағы. Әлекеңнің өмірлік досы, әрі сенімді інісі Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлының сөзі бар: «Жол ұзақ, ғұмыр қысқа, осы аз ғұмырда елге қызмет жасайық» – деген. Бұл ойды Әлекең де, оның ұстанымын қабылдап соңына ерген ұлт азаматтары мен жастары да өз ұранына айналдырды. Мемлекеттік тәуелсіздік елімізге жаңа мүмкіндіктер ала келді. Қоғам өзгеру және даму жолына түсті. Алаш қайраткерлерінің мұрасымен емін-еркін танысу мүмкіндігіне ие болған халықтың онда қазақ өмірінен туындаған және оның түпкілікті сұраныстарына жауап бере алатын идея және ұстанымдар бар екендігіне көзі жетті. Қорыта айтқанда, біздің қоғам бүгін Әлекең бастаған Алаш идеясының қайта жаңғыру кезеңін басынан кешіруде. Ал оның жемісті болатынына негіз жеткілікті.
Мәмбет ҚОЙГЕЛДІ, тарихшы-ғалым
Дереккөз: egemen.kz
