Әлихан Бөкейхан – қазақтың мыңжылдық арманы, намысы, мұңы туғызған тұлға. Қазақтың мыңжылдық арманы не еді? Қазақтың азат болғаны, елдің дамуы, өркендеуі, ақжарылқап заманға жетуі, жақсылық көруі, игілік көруі.
Халықты ойлаған жан осылай армандар еді. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазаққа бір сапа керек болды. Әлихан сол сапаны сезініп, жауапкершілікті түйсініп туған тұлға секілді. «Хан баласының мойнында қазақтың өтелмеген қақысы бар еді, соны ақтауға тырысам, қазаққа қайтсем де қызмет қылам» деп айтатыны бар. Сол айтқанындай, хан баласының қақысы – дұрыс билік жүргізу, елді үлкен жауапкершілікпен басқару. Әлихан осыны бала кезінен сезінгені байқалады.
Ол қайда оқыса да, қандай қызмет атқарса да, осыны біліп, зерделеп және бір кездегі ата-бабалары басқарған Қазақ хандығын жаңа заманға үйлестіре алған тұлға ретінде көрінеді. Егер шындап келгенде, қазақтың үзілген мемлекетшілдік арқауын жалғаған тұлға деп айтар едік. Соның құрылымын ақылмен де, тәжірибемен де жасай білген тұлға.
Тарихта мұндай тұлғалар сирек туады. Бірінші, әрине болашақ мемлекеттің, яғни болашақ құрылымның жобасын айқындай алу. Және соны сол кезеңдегі шындықтың аясында көре білуі. Ол кездегі шындық не? Біз отарланған елміз. Ресей империясының қол астындамыз. Сол империяның қол астындағы елді құқықтық мемлекетке айналдыруды мақсат тұтты. Еуропалық бағыт ұстанған құқықты елі болса деп армандады.
Әлихан қазақтың шындығы аясында болжам жасай алды әрі соны жүзеге асырудың тетіктерін ойластыра білді. Бұған оның мақалалары, зерттеулері, жобалары жауап бере алады. Оның қайраткерлігіне шынайы баға берілді ме деген сауалға айтарым, әр ұрпақ ауысқан сайын өз бағасын беретін болады. Өткен ғасырдың 90-жылдары Әлиханның еңбектері енді ақталып, ғылыми айналымға түскен кезде біз оны оқып таңғалғанбыз. Осындай пікір айтқан тұлға осыдан 100 жыл бұрын туғанына таңданған едік сонда.
Ол кісінің түрлі тақырыптағы ғылыми- зерттеулеріне, мақалаларына қарап, өресіне, біліміне қайран қалғанбыз. Біздің қазіргі буын Әлиханға ең жоғары бағасын беріп қойды. Мемлекетшіл және мемлекетті, яғни шашылған халықты жинап, соны басқарудың жөнін білген әрі соны дұрыс үйлестіре алған тұлға ретінде танимыз. Президенттің «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақаласындағы тұжырымдамалық ойлар Әлихан дәуіріне берілген шынайы баға деп есептейміз. Бұйырса, бұл ойлар әлі де толықтырыла жатар.
Жалпы, біздің Алаш мұрасы, Алаш тұлғалары алдындағы парызымыз әлі де көп. Оны орындауға тиіспіз. Кітаптары жарияланды, аз таралыммен болса да оқырманға жетіп жатыр. Оның кітаптарын кез келген кітапхана төрінен табуға болады. Бірақ ары қарай дамытып әкету, оны жеткізу, ол үшін үлкен әлеует керек. Әлеует дегеніміз – көзі ашық азаматтар. Мәселен, мұғалімдер өз пәніне қарай, Әлиханның ғылыми жазбаларын түсіндіре алса, онда жас буынға тұлға мұрасы дұрыс жетеді деген ойдамын.
алаштанушы ғалым Дихан Қамзабекұлы
aikyn.kz сайтына берген сұхбатынан
