Референдум қортындысы бойынша Қазақстанның тұңғыш президенті, Қауіпсіздік Кеңесі бұрынғы төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев Елбасы атағы алынып тасталды.
5 маусым күні өткен Қазақстан Конституциясына өзгертулер енгізу референдум бойынша Елбасы атағы туралы нормалар алынып тасталды. Сонымен қатар, 46-баптағы ерекшеліктер мен Назарбаевқа қатысты басқа да түзетулер отбасына қол сұғылмаушылық мәселесін алынып тасталды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 46-бабының 4-тармағының («Қазақстан Тұңғыш Президентінің мәртебесі мен өкілеттігі Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен айқындалады») референдум арқылы күшін жою конституциялық заңның күшін жоюды білдіреді.
Бұрынғы мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» заңынан «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Конституциялық заңның (ҚРП) 6-тарауының тікелей құзыретіне оралады.
Жоғарыда аталған ҚРТП-дан ҚРП-ға заңды көшуге байланысты Нұрсұлтан Назарбаев үшін не өзгереді.
- 1) «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» заңы жойылып, «қызметінен босатылғандарды қоспағанда, Республиканың бұрынғы президенттерінің барлығында Қазақстан Республикасының экс-президенті деген атақ бар».
- 2) Қазақстан халқына, мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдарға тиiстi мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалардың мiндеттi түрде қарауына жататын мемлекеттiк құрылыстың, елдiң iшкi және сыртқы саясаты мен қауiпсiздiгiнiң аса маңызды мәселелерi бойынша бастамаларымен өтiнiш жасауға, Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның Палаталарының алдында, республика Үкіметінің отырыстарында ел үшін маңызды мәселелерді талқылау кезінде сөз сөйлеуге; Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің мүшесі болуға құқықтарынан айырылады.
- Республиканың экс-президенті Республика Парламенті Палаталарының бірлескен отырыстарына, Республика Президентін ұлықтау рәсіміне арналған салтанатты жиналыстарға, Республиканың мемлекеттік мерекелеріне және басқа да іс-шараларға қатысуға құқылы.
- 3) «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы туралы» заңды қызметіне кедергі келтіруге, қоғамдық қорлау немесе Тұңғыш Президенттің ар-намысы мен қадір-қасиетіне өзге де қол сұғушылыққа, сондай-ақ Тұңғыш Президенттің суреттерін қорлауға жол берілмейді және заңмен жауапкершілікке тартылады» заңы күшін жояды.
- Оның орнына, «Республиканың экс-президенті, оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмайды. Республиканың экс-президентiнiң ар-намысы мен қадiр-қасиетiне қол сұғу заңмен жазаланады» заңы қолданылады.
- 4) «Тұңғыш Президенттің иммунитеті бар. Ол Қазақстан Республикасы Президентiнiң өкiлеттiгiн жүзеге асыру кезеңiнде жасаған, ал олар тоқтатылғаннан кейiн оның МКҚК мәртебесiн жүзеге асыруға байланысты әрекеттерi үшiн жауаптылыққа тартылмайды» заңы кұшін жойды.
- Оның орнына Республиканың экс-Президенті мемлекетке опасыздық жасау жағдайларын қоспағанда, Республика Президентінің өкілеттіктерін жүзеге асыруға байланысты әрекеттері үшін жауапты бола алмайды» қолданылады.
- 5) Тұңғыш Президенті өкілеттілігін жүзеге асыруды тоқтатқан Тұңғыш Президент қызметін қамтамасыз ету және оның мәртебесін жүзеге асыру мақсатында өз міндеттерін орындауға тек оның алдында жауап беретін Тұңғыш Президенті аппараты құрылуда. Тұңғыш Президентті күзету Қазақстан Республикасы Мемлекеттік күзет қызметінің тиісті бөлімшесіне жүктеледі» заңы жойылады.
«Республиканың экс-президентін қамтамасыз ету, ұстау және қорғау мемлекет есебінен жүзеге асырылады» заңы қолдала бастайды.
Сонымен қатар, «Тұңғыш Президент заңында» бірқатар ережелер да мүлде айтылмаған, яғни олар толық жойылады.
- – «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» және онымен бірге тұратын отбасы мүшелерінің меншігіндегі мүлікке, сондай-ақ ол құрған заңды тұлғалардың мүлкіне шектеулер қойылуы мүмкін емес».
- – «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» және онымен бірге тұратын отбасы мүшелерінің банктік құпиясына және банк шоттарына қол сұғылмауына кепілдік беріледі».
- – ««Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» Қазақстан Республикасының аумағында президенттік, үкіметтік және басқа да байланыс түрлерін өмір бойы тегін пайдалануға құқылы».
- – «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» бүкіл ел бойынша өмір бойы тегін жүруге және шенеуніктер мен делегацияларға арналған залдарды пайдалануға құқылы».
- – «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» туған жерінде және Қазақстан Республикасының астанасында мұражайлар құрылуда және «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы» бюсттері қойылуда».
Қазақстанды 30 жылға жуық басқарған Назарбаев 2019 жылдың 20 наурызында президент лауазымынан кетті.
Назарбаев отставкаға кеткеннен кейін Қазақстан тұңғыш президентінің ерекше мәртебесінің иесі ретінде бірқатар артықшылықтарды сақтап қалды. Олар 2000 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы туралы» конституциялық заңында бекітілген. Кейіннен заңға тұңғыш президенттің рөлін күшейтетін түзетулер енгізілді.
Мәселен, қазіргі билік ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын Назарбаевпен үйлестіруге міндетті болып шықты. Қазақстан президентінің ел Қауіпсіздік Кеңесін өмір бойына басқару құқығы туралы ереже 2018 жылы түпкілікті бекітілді. Бір жылдан кейін, 2019 жылы Назарбаев президенттіктен кетті. Қасым-Жомарт Тоқаев жаңа мемлекет басшысы болды. 2010 жылы Назарбаев Елбасы атағын алды.
2022 жылдың қаңтарында Қазақстанда жаппай наразылық шерулері өтіп, ол қарулы қақтығыстар мен үкіметтік ғимараттарды басып алуға ұласты. Тәртіпсіздіктер кезінде Алматы әуежайы мен әкімшілік ғимараттары басып алынды, дүкендер тоналды. Бас прокуроры Берік Асыловтың айтуынша, наразылық салдарынан 230 адам қаза тауып, оның 19-ы әскерилер мен қауіпсіздік қызметкерлері.
Шерушілер қойған талаптардың бірі Назарбаевтың саясаттан кетуі болды. Наразылық басылғаннан кейін тұңғыш президенттің үш күйеу баласы,немере інісі және басқа да туыстары қызметтерінен айырылып, ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев елде ауқымды реформалар жүргізілетініне уәде берді.
Дереккөз
