Хакім Абай «баламды медресеге біл деп бердім» дейді. Қазақстан жастарының әлемнің әр қиырында білім алуына мүмкіндік мол. Мемлекет тарапынан жасалатын мүмкіндіктің игілігін көруші жастың бірі – Іңкәр Жұмаділ. Бүгінде жас ғалым еліміздің биотехнология саласын өрістетуге өзіндік үлесін қосып жүр. Талантты жас ғалыммен сұхбаттасудың сәті түскен еді.
– Өзіңіздің туған, өскен ортаңызды кеңірек айтсаңыз.
–Мен 1998 жылдың 19 қаңтарында еліміздің үшінші мегаполисі саналған Шымкент қаласында дүниеге келдім. Көпбалалы отбасында, сегіз баланың арасында өстім. Әкем Жұмаділов Айдарбек - әдіскер, ал анам Өтегенова Сайлау - химик-технолог-инженер болып еңбек етеді. Мен үшін ата-анам менің бағдар беруші, жол сілтеуші нұсқаушым. Ата-анам бала кезімнен мен үшін тек ата-ана ғана емес, сонымен қатар шабыт көзі және пір тұтар адамдар болды. Олар маған әрдайым ар-намыс және ғылымға деген сүйіспеншілік құндылықтарын тереңдей ұғынуыма септігін тигізді, әлі де сүйеу болып келеді. Солардың орасан қолдауының нәтижесінде осындай биікке өрлеп ісім ілгері басуда. Бұл менің жеке тұлғалық және кәсіби дамуымның негізін қалады. Олардың қолдауы және ғылымға деген қызығушылығы білімге және зерттеулерге деген талпынысымды ынталандырды. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде еркін сөйлеп, меңгеруіме де жол ашты.
2004 жылы Шымкенттегі №33 орта мектептің 1-сыныбына қабылданғаннан-ақ белсенді бала болдым. Сол кезде-ақ биология және химияға қызығушылық танытып, микроскоптың алдында сағаттар бойы қоршаған әлемді зерттейтінмін. 8-сыныпта оқып жүргенімде, мұғалімім Роза Сатыбалдиева жаратылыстану саласына деген ынтызарлығымды дөп танып, ғылыми зерттеулер әлеміне тереңдеуім жағдай жасап, зертханалық жұмыстарға және бос уақытымда сабақтарға қатысуға шақырды.
Жетекшімнің биология пәні бойынша сыныптан тыс курстарға қатысуымның арқасында 10-сыныпқа дейін мектеп бағдарламасының барлық материалдарын игердім, "қарапайымдылардың ерекшеліктерінен" бастап "клеткалық бөліну және дифференциация механизмдеріне" дейінгі сан салалы өрісті талдауға мүмкіндік туды.
2015 жылы мектепті үздік бітіріп, университетке түсу емтиханын тапсырдым. ҰБТ-дан (Ұлттық Бірыңғай Тестілеу) жоғары балл - 125-тен 110 балл жинап, төрт ең беделді университеттердің тегін оқу грантын жеңіп алдым. Бұл менің оқу мансабымдағы үлкен жетістік және маңызды қадам деп санаймын.
Еліміздің маңдайалды төрт бірдей жоғары оқу орны грантын ұсынып, есігін айқара ашты. Десе солардың арасынан Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің биология және биотехнология факультетіне көңілім құлады. Себебі QS World University Rankings нұсқасы бойынша жоғары позицияларды иеленеді. Сол жерде мен биология және биохимияны оқуды жалғастырып, білімім мен дағдыларымды нығайтуға да мол мүмкіндік туды.
2018 жылы, университеттің үшінші курсында жүргенде, ғылыми зерттеулер саласына бет бұрып, «Эпидемиология, Дәлелді медицина және биостатистика» кафедрасының меңгерушісі, құрметті профессор Нұрбақыт Ардақ Нұрбақытқызы басқаратын зерттеу тобына қосылдым. Осы кезеңде мен ғылыми эксперименттер жүргізіп, деректерді талдап және ғылыми пікірталастарға қатысу арқылы биотехнология және биостатистика саласында да біліктілігімді жетілдіріп, білімімді тереңдеттім.
Профессор Ардақ Нұрбақытқызымен ынтымақтастығым 2023 жылға дейін созылды, сол кезеңде мен ғылым және медицина саласындағы өзекті мәселелерді шешуге бағытталған инновациялық зерттеу әдістерін әзірлеу және енгізуге өзімнің үлесімді қостым. Бірлескен жұмысымызды зерттеу кезінде эксперименттік әдістеме, деректерді статистикалық талдау және ғылыми жазу саласында құнды тәжірибе алдым, бұл менің ғылыми қалыптасуымдағы маңызды қадам деп білемін. Болашақта эпидемиология мен медицина өрісінде ғылыми зерттеулерімді жаңғыртсам деймін.
-Биотехнология мамандығы бойынша қандай тақырыпта зерттеу жүргізіп, ғылыми еңбек жазып жүрсіз?
-Биотехнология мамандығы бойынша мен "Эпидемиологиялық әдістерді қолдана отырып, жұқпалы аурулардың алдын алу және бақылау" тақырыбында зерттеу жүргізіп, ғылыми еңбек жазып жатырмын. Бұл зерттеу эпидемиологияның заманауи әдістерін пайдаланып, жұқпалы аурулардың таралуын болдырмау және халық денсаулығын сақтау жолдарын зерттеуге бағытталған. Осы бағытта жұмыс істей отырып, қоғамдық денсаулық сақтау саласына өз үлесімді қосуды мақсат етемін.сонымен қатар Универ төңірегінде өзіме қатты ұнайтын пәнімнің бірі “гендік инженерия” еді. Биотехнология мамандығы бойынша мен "Гендік инженерия әдістерін қолданып, өсімдіктердің өнімділігін арттыру" тақырыбында зерттеу жүргізіп, ғылыми еңбек жазғым келеді. Бұл зерттеу өсімдіктердің геномын өзгерту арқылы олардың өсу қарқынын және қоршаған ортаға төзімділігін арттыруға бағытталған. Гендік инженерия мен биотехнологияның заманауи әдістерін қолдана отырып, ауыл шаруашылығында тиімділікті жоғарылату және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін шешуді жүйелесем деймін.
-Болашақта қажетті өріс саналатын биотехнологияны дамытудың мүмкіндіктері қандай?
-Биотехнология, болашақтың технологиясы ретінде, көптеген мүмкіндіктерді ұсынады. Ең алдымен, бұл сала ауыл шаруашылығында үлкен жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді. Гендік инженерия және өсімдіктерді модификациялау арқылы өнімділікті арттыру, зиянкестер мен ауруларға төзімділік қасиеттерін дамыту, қоршаған ортаға зиян келтірмейтін әдістерді енгізу сияқты мәселелер шешіледі. Бұл өз кезегінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Екіншіден, биотехнология медицина саласында революциялық өзгерістер әкеледі. Гендік терапия, жасушалық инженерия және биофармацевтика арқылы көптеген ауруларды емдеудің жаңа әдістері дамып келеді. Бұл онкологиялық аурулар, генетикалық бұзылулар және иммундық жүйе аурулары сияқты күрделі мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, биотехнологияның көмегімен жаңа вакциналар мен дәрі-дәрмектерді жылдам әзірлеп, оларды өндіру процесін жетілдіруге болады.
Үшіншіден, биотехнология өнеркәсіп саласында да кеңінен қолданылады. Биологиялық процестерді пайдалану арқылы энергияны тиімді өндіру, биологиялық отындар жасау және экологиялық таза өндіріс әдістерін дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, микробиологиялық синтез әдістері арқылы пластиктердің биологиялық ыдырайтын түрлерін шығару және су ресурстарын тазарту процестерін жетілдіру мүмкіндігі бар.
Қорыта айтқанда, биотехнологияның дамуы ғылым мен қоғамның көптеген салаларында айтарлықтай прогреске жетуге жол ашады. Бұл технологиялар адамның өмір сапасын жақсартуға, экологиялық мәселелерді шешуге және тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізуге көмектеседі.
-Ертеректе бензин өндіру үшін мұнайдан алынбайтын, бидай, қызылшадан алынатын биоэтанол спиртін өндірудің басқа жолдары бар ма?
-Иә, биоэтанол өндірудің басқа да жолдары бар. Ертеректе бензин өндіру үшін мұнайдан алынбайтын, бидай мен қызылшадан алынатын биоэтанол спиртін өндірудің альтернативті тәсілдері ретінде келесі әдістерді қарастыруға болады:
- *Лигноцеллюлозды шикізат*: Биоэтанолды ағаш, сабан, жүгері қабықтары, тіпті қалдық қағаз сияқты лигноцеллюлозды материалдардан өндіруге болады. Бұл әдіс ауыл шаруашылық қалдықтарын және орман өнімдерін пайдалануға мүмкіндік береді, осылайша ресурстарды тиімді қолдануға және қоршаған ортаға зиянды әсерді азайтуға ықпал етеді.
- *Балдырлар*: Биоэтанолды микробалдырлардан өндіру де перспективті бағыт болып табылады. Балдырлар жылдам өседі және жоғары өнімділікке ие, сонымен қатар, оларды өндіріс қалдықтарымен немесе ағынды сулармен қоректендіруге болады. Бұл әдіс биоотын өндірісінің экологиялық әсерін төмендетеді.
- *Қалдықтар*: Тағам қалдықтары, органикалық тұрмыстық қалдықтар және өнеркәсіптік қалдықтар биоэтанол өндіру үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл тәсіл қалдықтарды қайта өңдеу арқылы қосымша құндылық алуға және полигондарға түсетін жүктемені азайтуға мүмкіндік береді.
- *Микроорганизмдер мен ферменттер*: Заманауи биотехнологиялық әдістерді қолданып, арнайы микроорганизмдер мен ферменттерді пайдалану арқылы биоэтанол өндірудің тиімділігін арттыруға болады. Гендік инженерияның көмегімен микроорганизмдердің этанол шығару қабілетін жақсартуға болады.
Бұл әдістердің барлығы мұнайға тәуелділікті азайтып, жаңартылатын ресурстардан отын алуға мүмкіндік береді, сондай-ақ экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етуге ықпал етеді.
-Қазақстанда биотехнологияны өрістету қаншалықты жолға қойылған? Дамытудың тетіктері бар ма?
-Қазақстанда биотехнологияны өрістету бағытында бірқатар маңызды қадамдар жасалуда. Елде биотехнология саласын дамыту үшін ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындары жұмыс істеуде, олардың қатарында, әрине біріншіден өзімнің алтын ұям Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, сонан соң Назарбаев Университеті және басқа да жетекші білім беру мекемелері бар. Осы оқу орындарында биотехнология саласына қатысты зерттеулер мен әзірлемелер жүргізілуде.
Дегенмен, биотехнология саласын дамыту үшін бірқатар тетіктерді іске қосу қажет:
- *Мемлекеттік қолдау және инвестициялар*: Мемлекет биотехнология саласын дамыту үшін гранттар, субсидиялар және салықтық жеңілдіктер арқылы қолдау көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, шетелдік инвестицияларды тарту және стратегиялық әріптестіктерді дамыту маңызды.
- *Ғылыми-зерттеу инфрақұрылымы*: Заманауи зертханалармен және технологиялармен жабдықталған ғылыми-зерттеу орталықтарын құру және дамыту қажет. Бұл орталықтарда ғылым мен өндіріс арасындағы байланысты нығайту үшін инновациялық жобалар жүзеге асырылуы тиіс.
- *Кадрларды дайындау*: Білікті мамандарды дайындау және кадрларды шетелде оқыту бағдарламаларын ұйымдастыру маңызды. Қазақстанда биотехнология саласы бойынша жоғары білім беру деңгейін арттыру және халықаралық стандарттарға сәйкес білім беру бағдарламаларын әзірлеу қажет.
- *Жекеменшік секторды ынталандыру*: Жекеменшік секторды биотехнология саласына қатыстыру үшін ынталандыру шараларын енгізу қажет. Бұл инновациялық кәсіпорындар мен стартаптарды құруды қолдауға, сондай-ақ олардың ғылыми зерттеулерге қатысуын арттыруға мүмкіндік береді.
- *Халықаралық ынтымақтастық*: Халықаралық ғылыми қауымдастықпен және биотехнология саласындағы жетекші елдермен ынтымақтастық орнату маңызды. Бұл озық тәжірибелер мен жаңа технологияларды Қазақстанға енгізуге мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда биотехнологияны өрістету үшін мемлекеттік қолдау, ғылыми-зерттеу инфрақұрылымын дамыту, кадрларды дайындау, жекеменшік секторды ынталандыру және халықаралық ынтымақтастықты арттыру сияқты кешенді шаралар қажет. Осы бағыттар бойынша үйлесімді жұмыстар жүргізілсе, Қазақстанның биотехнология саласында айтарлықтай жетістіктерге жету мүмкіндігі жоғары.
-Этонол спиртінің орнын алмастыратын целлюлоза өнімін өсімдіктен өндіру ісі тиімді ме?
-Этанол спиртінің орнын алмастыратын целлюлоза өнімін өсімдіктен өндіру ісі өте тиімді деп санаймын. Біріншіден, целлюлоза өсімдіктердің негізгі құрылымдық компоненті болып табылады және ол ауыл шаруашылық қалдықтары, орман өнімдері, сабан, жүгері қабықтары сияқты лигноцеллюлозды материалдардан алынуы мүмкін. Және өз басым экологиялық мәселелерді қатты назарға алғандығымнан, бұл қалдықтардың қайта өңделуі экологиялық тұрғыдан тиімді және ресурстарды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Екіншіден, целлюлоза негізіндегі өнімдер өндірісінде шикізаттың молдығы мен қолжетімділігі үлкен артықшылық болып табылады. Ауыл шаруашылық және орман қалдықтарын пайдалану арқылы биоэтанол өндіру экономикалық тұрғыдан тиімді, өйткені бұл материалдар кең көлемде қол жетімді және олардың құны төмен.
Үшіншіден, целлюлоза негізіндегі биоэтанол өндірісі көміртек шығарындыларын азайтуға көмектеседі, бұл климаттың өзгеруімен күреске үлкен үлес қосады. Өсімдіктер фотосинтез процесі арқылы атмосферадан көмірқышқыл газын сіңіреді, осылайша целлюлоза негізіндегі биоэтанолдың көміртек ізін азайтады.
Сонымен қатар, биоэтанолды целлюлозадан өндіру энергетикалық тәуелсіздікті арттыруға және мұнай өнімдеріне деген тәуелділікті азайтуға ықпал етеді. Бұл әсіресе ауыл шаруашылық саласы дамыған және биомассаның мол қоры бар елдер үшін маңызды.
Қорыта айтсам, этанол спиртінің орнын алмастыратын целлюлоза өнімін өсімдіктен өндіру экономикалық, экологиялық және энергетикалық тұрғыдан тиімді болып табылады. Бұл әдіс ауыл шаруашылық қалдықтарын тиімді пайдалануға, экологиялық таза отын өндіруге және көміртек шығарындыларын азайтуға мүмкіндік береді.
-Сіз бірнеше ірі жобаларға қатыстыңыз. Диагностиканы жаңғырту, түрлі сырқаттарды емдеу ісі сынды ауқымды жобаларды жүзеге асыруға көмектестіңіз.Соны кеңірек айтсаңыз.
-Иә, мен бірнеше ірі жобаларға қатыстым және диагностиканы жаңғырту, түрлі сырқаттарды емдеу ісі сынды ауқымды жобаларды жүзеге асыруға өз үлесімді қостым.
Соның ішінде ауқымдылары мыналар.*Диагностиканы жаңғырту*:
Менің қатысуыммен жүзеге асырылған жобалардың бірі диагностикалық әдістерді жетілдіруге бағытталған болатын. Бұл жоба аясында заманауи биотехнологиялық әдістерді қолданып, ерте кезеңде ауруларды анықтау үшін жоғары дәлдікті диагностикалық құралдарды әзірлеуге басымдық берілді. Генетикалық талдаулар, молекулалық маркерлер және биосенсорлар сияқты озық технологияларды пайдалана отырып, біз диагностиканың сапасын арттырып, ауруларды ерте анықтау мүмкіндіктерін кеңейттік.
*Түрлі сырқаттарды емдеу*:
Емдеу әдістерін жетілдіру бойынша бірнеше жобаларға қатыстым. Бұл жобалар аясында гендік терапия, жасушалық инженерия және биофармацевтика саласындағы жаңалықтарды қолдану арқылы сырқаттарды емдеудің тиімді жолдарын іздестірдік. Атап айтқанда, қатерлі ісік ауруларын емдеу, генетикалық бұзылуларды түзету және инфекциялық ауруларға қарсы жаңа вакциналар әзірлеу бағытында жұмыстар жүргізілді. Әр жобада инновациялық тәсілдер мен заманауи ғылыми әдістерді қолдану арқылы емдеудің тиімділігін арттыруға тырыстық.
*Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер*:
Сонымен қатар, ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер барысында биотехнологияның алдыңғы қатарлы бағыттарында жұмыс істедім. Жасушалардың регенерациясы, тіндік инженерия және биоматериалдарды қолдану арқылы жаңа терапиялық әдістерді дамыту бағытында зерттеулер жүргіздім. Бұл жобалар биомедицина саласындағы ғылыми прогресске өз үлесін қосып, заманауи медицинаның дамуына ықпал етті.
Жалпы алғанда, менің қатысуыммен жүзеге асқан жобалар диагностиканы жетілдіруге, емдеу әдістерін жақсартуға және биотехнологияның озық жетістіктерін медицина саласына енгізуге бағытталды. Әрбір жоба аясында ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік жұмыстарды үйлестіре отырып, аурулардың алдын алу және емдеу ісіне үлкен үлес қостық.
Сұхбаттасқан Қуан Таңқы
